Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο ρόλος τού ηγέτη σε έναν οργανισμό ή περιβάλλον είναι λίαν υπερτιμημένος. Δεν κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικός. Τέτοιες απόψεις, λοιπόν, αντιμετωπίζουν την ηγεσία σαν κάτι στατικό. Οι ηγέτες, υποστηρίζουν, υποβάλλονται σε πληθώρα εσωτερικών περιορισμών: η δομή μιας οργάνωσης, οι διαδικασίες και οι πολιτικές διεργασίες δεν επιτρέπουν στον ηγέτη να βάλει την σφραγίδα του. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι ηγέτες είναι αιχμάλωτοι των ορίων που θέτει η επιχείρηση.

Η παραπάνω παράγραφος τηρεί δόση αλήθειας; Ίσως. Το σίγουρο είναι ότι η αναίρεση της επιρροής της ηγεσίας με τέτοιο τρόπο, μάλλον προκλητικό, έστω εμφατικό, παρουσιάζει απόλυτο ενδιαφέρον και αδιαμφισβήτητη έλξη. Όμως, εν τέλει, τι είναι ηγεσία; Ηγεσία είναι η άσκηση επιρροής ενός ατόμου πάνω σε άλλα άτομα, έτσι ώστε αυτά εθελοντικά και πρόθυμα να το ακολουθούν και να δίνουν τον καλύτερό τους εαυτό για να υλοποιούν σκοπούς και στόχους. Προσοχή, όμως! Η ηγεσία, έστω το προνόμιο, η ικανότητα ή το προσόν αυτής, δεν αποκτάται με σπουδές και σεμινάρια. Δεν υπάρχει κάποιο Πανεπιστήμιο που να διδάσκει την «ηγεσία». Η ηγεσία, άλλωστε, συνιστά μια δυναμική διαδικασία. Ο ηγέτης δεν βαφτίζεται μόνος του ως τέτοιος. Ούτε αναδεικνύεται με λόγια.

Έπειτα από τον παραπάνω ορισμό, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι η ηγεσία δεν ταυτίζεται με τη διοίκηση. Γιατί; Η διοίκηση τοποθετείται, η ηγεσία αναδεικνύεται. Κι όμως, επί της ουσίας δεν υπάρχει ηγεσία χωρίς διοίκηση. Ούτε διοίκηση χωρίς ηγεσία. Αντίθετα, φαίνεται οι δυο έννοιες, διακριτές σε μέγιστο βαθμό, να έχουν συνάψει μια άτυπη σχέση αλληλοσυμπλήρωσης.

Ο ρόλος του ηγέτη
Ένας καλός ηγέτης, λοιπόν, διαθέτει την ικανότητα να μετουσιώνει τους περιορισμούς, τις ατέλειες και τις αστοχίες της στρατηγικής σε νέες προκλήσεις. Αυτού του είδους οι ηγέτες επηρεάζουν σε μέγιστο βαθμό την εταιρική κουλτούρα και παρέχουν τα απαραίτητα εφόδια ως φορείς αλλαγής. Ο ηγέτης, επίσης, προσελκύει, σαγηνεύει το κοινό του, πείθει να τον ακολουθήσουν και, τέλος, κερδίζει την εμπιστοσύνη, την πίστη, τον ενθουσιασμό, τη δέσμευση και τη διάθεση για υψηλότερες δυνατές αποδόσεις. Έτσι, εξασφαλίζει στους ακόλουθούς του σχετική ηρεμία. Απαλλαγή από υπέρμετρο άγχος. Τους καθιστά πιο δημιουργικούς. Κι αν ένα άτομο στερείται στρες, τείνει να είναι πιο παραγωγικός.

Αξίζει να σημειωθεί, πάντως, ότι η εμφάνιση της ίδιας της ηγεσίας αποδεικνύει την ύπαρξη ατομικών διαφορών. Δεν μπορούν όλοι να ηγούνται. Κάποιοι θα ακολουθούν. Είναι αναπόφευκτο. Λογικό. Αναμενόμενο. Και, τέλος, κατανοητό. Αυτό, όμως, δεν (πρέπει να) σημαίνει ότι η ηγεσία καθίσταται αντιληπτή μόνο ως ένα μοντέλο απολυταρχισμού. Είναι πιθανό να συνυπάρχει μαζί με τη συνεργασία μεταξύ του ηγέτη και των ακολούθων. Μέσω της συνεργασίας αυτής, ο ηγέτης κατευθύνει την ομάδα, επιλύει προβλήματα και καταστρώνει σχέδια δράσης. Σύμφωνα με τα παραπάνω, λοιπόν, ο ρόλος του ηγέτη βρίθει υψηλής σημαντικότητας. Η απάντηση, εξάλλου, βρίσκεται στη φύση. Όπως έλεγε ο Αριστοτέλης: «Η φύση δεν κάνει τίποτα άχρηστο. Ούτε άσκοπο».

Ηγεσία στη φύση
Καταφεύγοντας, επομένως, στα νοήματα της φύσης, αν κάποιος προσπαθήσει να εντοπίσει ιδιαίτερες συνθήκες που υπάρχουν σε όλα τα (ζωικά) είδη, θα μπορούσε να καταλήξει σε κάποιες σταθερές. Μια τέτοια σταθερά είναι -πάντα ήταν- η ηγεσία. Κάτι τέτοιο παρατηρείται, για παράδειγμα, στα έντομα και τα θηλαστικά. Είναι προφανές ότι όπου υπάρχει συλλογική δραστηριότητα, υπάρχει ηγεσία. Και μπορεί το επίπεδο σημαντικότητας της ηγεσίας να διαφέρει ανάλογα με το είδος (π.χ. πιο έντονη στα θηλαστικά), αλλά είναι λογικό να υποτεθεί ότι σε κάθε κοινωνική δραστηριότητα αναπτύσσονται χαρακτηριστικές κοινωνικές δομές, ένα σημαντικό μέρος των οποίων προσδιορίζεται στην εμφάνιση της ηγεσίας.

Για παράδειγμα, αν παρατηρήσει κανείς μια αγέλη λιονταριών, καθίσταται άμεσα αντιληπτό ότι υπάρχει μια ηγετική δομή. Αυτή η δομή γίνεται υπέρ το δέον εμφανής σε κατάσταση κατανάλωσης τροφής ή ζευγαρώματος. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και στην περίπτωση του ανθρώπου που, αποτελώντας μέρος του συνόλου, θέλει να διεκπεραιώσει ένα έργο. Μια αποστολή. Μια ομάδα, δηλαδή, ανθρώπων θα καθοδηγείται από έναν ηγέτη. Ο ένας θα ηγείται των πολλών. Και μπορεί το λιοντάρι, το κάθε λιοντάρι που ποζάρει ως ηγέτης μιας αγέλης ή μιας γεωγραφικής περιοχής, να παρουσιάζει τυπική, αναμενόμενη συμπεριφορά, αλλά στον άνθρωπο κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ισχύει.

Η ηγεσία, λοιπόν, βρίσκεται σε συνάρτηση με την προσωπικότητα του ανθρώπου και, άρα, το μοτίβο τείνει να είναι μάλλον διαφορετικό σε κάθε περίπτωση. Ίσως και δαιδαλώδες. Πολύπλοκο. Ακατανόητο. Γιατί; Διότι -κι εδώ ακριβώς έγκειται η ουσία- είναι πιθανό η σκοτεινή πλευρά ενός ηγέτη να αποτελείται (κι) από φωτεινά χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, της σκοτεινής πλευράς να έχουν σκοτεινή και φωτεινή χροιά. Διττή υπόσταση.

Ακούγεται οξύμωρο; Ίσως. Όμως, για την άσκηση ηγεσίας κρίνεται ζωτικής σημασίας. Τα αποτελέσματα, επομένως, υποδεικνύουν ότι κατά την αξιολόγηση της ανάπτυξης της ηγεσίας, τα χαρακτηριστικά της σκοτεινής πλευράς δεν είναι απαραίτητο να θεωρούνται ανεπιθύμητα. Ωστόσο, η μελέτη της σκοτεινής πλευράς μιας ηγετικής προσωπικότητας έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, βοηθώντας τις οργανώσεις να αναγνωρίσουν και να εντοπίσουν εκείνους που ενδέχεται να παρεκτραπούν, να έχουν αποκλίνουσα συμπεριφορά ή κακή απόδοση στην εργασία. Εκτροχιασμός ηγεσίας, λοιπόν.

Εκτροχιασμός Ηγεσίας
Τι προξενεί ο εκτροχιασμός ηγεσίας; Οδηγεί τους ηγέτες (στο) να δρουν περισσότερο ανεξάρτητα και να αρνούνται να επηρεαστούν από συμβούλους και συνεργάτες, μειώνοντας έτσι την ακρίβεια των αποφάσεών τους. Η εξουσία, λοιπόν, επί της ουσίας η χρόνια έκθεση σε αυτήν, προξενεί εξάρτηση. Εθίζει. Λειτουργεί σαν ναρκωτικό. Σκληρό ναρκωτικό. Χωρίς κέντρο απεξάρτησης. Κάπως έτσι, μάλλον αναμενόμενα, δημιουργείται το λεγόμενο «τοξικό τρίγωνο». Αποτελείται από τρία συστατικά: καταστροφικοί ηγέτες, ευεπηρέαστοι ακόλουθοι και πρόσφορες συνθήκες. Τι προκαλεί το εν λόγω τρίγωνο; Πυροδοτεί, με πάσα μεγαλοπρέπεια, τον εκτροχιασμό ηγεσίας.

Το ποιο ενδιαφέρον σημείο του τριγώνου, το πιο ελκυστικό στοιχείο που αξίζει να αφιερώσει κανείς χρόνο, η κορυφή του τριγώνου, τέλος πάντων, είναι, προφανώς, τα χαρακτηριστικά του ηγέτη. Του ηγέτη, υπενθυμίζεται, που βρίθει (αυτο)καταστροφικών τάσεων. Ποια είναι αυτά τα χαρακτηριστικά; Έχουν ονοματεπώνυμο; Βεβαίως! Χάρισμα, κατάχρηση εξουσίας, ναρκισσισμός, μίσος και άσχημα παιδικά χρόνια. Εν κατακλείδι, ένας ηγέτης μπορεί να εκτροχιαστεί; Βεβαίως! Σε κάποια φάση της καριέρας του αποφασίζει να περπατήσει σε πιο δύσβατα μονοπάτια. Πιο επικίνδυνα και μοναχικά. Επιλέγει να ακολουθήσει μια στραβή πολιτική/φιλοσοφία που (να) τη θεωρεί σωστή. Γίνεται αμοραλιστής και παράλογος. Ο λόγος; Φθείρεται από την εξουσία. Νομίζει ότι έχει πάντα δίκιο. Πέφτει θύμα της μισαλλοδοξίας του. Καταραμένη αλαζονεία! Το αποτέλεσμα; Συνήθως, ολέθριο. Και για τον ίδιο, και για τους οπαδούς του, και για τον οργανισμό. Εκτός αν καταφέρει να χρησιμοποιήσει την εμπειρία σαν αντίδοτο της σκοτεινής πλευράς που διέπει την προσωπικότητά του και, το πιο σημαντικό, πριν ηγηθεί των άλλων, να καταφέρει να ηγηθεί του εαυτού του.