Με αφορμή τις επερχόμενες εκλογές του Οκτώβρη, μπορεί αβίαστα να παρατηρήσει κανείς μια έντονη προσπάθεια προσωποποιημένης στρατηγικής και από τα δύο μεγάλα κόμματα. Πώς ορίζεται, όμως, σήμερα η έννοια της ηγεσίας τη στιγμή που τόσο οι επιχειρηματικοί όσο και οι πολιτικοί ηγέτες προκαλούν δυσπιστία στο ευρύ κοινό;

Ποιος είναι ο καταλληλότερος ηγέτης για να κυβερνήσει τη χώρα; Ακόμη και το τηλεοπτικό debate ανάμεσα σε δύο μόνο πολιτικούς αρχηγούς σε τέτοια λογική φαίνεται να οδηγεί, δηλαδή του καταλληλότερου ηγέτη. Αυτό μοιάζει να είναι το βασικό κριτήριο και στις δημοσκοπήσεις που προσανατολίζονται στο να το προβάλλουν έντονα τις τελευταίες ημέρες. Η σημασία του, κατάλληλου να κυβερνήσει, ηγέτη τονίζεται και βγαίνει μπροστά σε μια εποχή που η όλη ιδέα της ηγεσίας περνάει γενικευμένη κρίση. Ποιος πιστεύει σήμερα στους ηγέτες; Ποιος θεωρείται κατάλληλος ηγέτης και με ποια κριτήρια;

Στο πλαίσιο των οργανισμών, οι επιχειρηματικοί ηγέτες, όπως και οι πολιτικοί ηγέτες, φαίνεται να προκαλούν καταρχήν δυσπιστία στο ευρύ κοινό, καθώς και αίσθημα χαμηλής εμπιστοσύνης. Ένας βασικός λόγος είναι ότι οι επιχειρηματικοί ηγέτες, ειδικά την τελευταία χρονιά, «λιθοβολήθηκαν» για το ρόλο που διαδραμάτισαν στην έναρξη και διατήρηση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Σε πολλές χώρες, τα τεράστια σκάνδαλα των «χρυσών αγοριών» με τα υπέρογκα μπόνους και αποδοχές προκάλεσαν την κοινή γνώμη, τη στιγμή μάλιστα, που οι απολύσεις είναι μαζικές και οι μειώσεις αποδοχών δεν είναι σπάνιες.

Παρόλο που η σύνδεση της συμπεριφοράς των «χρυσών αγοριών» με την παγκόσμια οικονομική κρίση είναι ως ανάλυση από απλοϊκή έως και επικίνδυνα παραπλανητική, δεν κρύβεται η ανάγκη επαναπροσδιορισμού, συνολικά, της έννοιας της επιχειρηματικής ηγεσίας.

Θεωρίες Ηγεσίας
Πλήθος θεωριών έχουν αναπτυχθεί για τον ιδανικό ηγέτη και τα χαρακτηριστικά του τις τελευταίες δεκαετίες: θεωρίες με βάση την προσωπικότητά του, τη συμπεριφορά του ανάλογα με την κατάσταση που αντιμετωπίζει, τις συνθήκες μέσα στις οποίες διοικεί, την εμπειρία που έχει, τα κίνητρα και τους πόρους που του δίδονται, κτλ. Πάντα, όμως, στο επίκεντρο των θεωριών αυτών, βρίσκεται η ανάγκη εύρεσης ή διαμόρφωσης του ιδανικού ηγέτη για μια επιχείρηση.

Για παράδειγμα, ο πόλεμος των «ταλέντων», μια σύγχρονη προσέγγιση τα τελευταία χρόνια, που είχε τύχει ευρείας αποδοχής και είχε συζητηθεί ανοικτά, κρίνεται τώρα αρνητικά. Σύγχρονοι θεωρητικοί και οικονομολόγοι συμπεραίνουν ότι αυτή η θεωρία είχε αρνητική επίδραση στη διαμόρφωση επιχειρηματικών στελεχών-ηγετών, καθώς γαλούχησε μια ολόκληρη γενιά νέων ανθρώπων στη λογική του στελέχους-«σταρ».

Συγκεκριμένα, το πρότυπο που προβλήθηκε είναι του στελέχους που είναι ανερχόμενο ταλέντο, δηλαδή που αποφοιτά από κάποιο κορυφαίο business school, προσλαμβάνεται σε μια εταιρεία λαμβάνοντας ιδιαιτέρως ελκυστικό πακέτο αποδοχών και έπειτα αξιοποιεί το «ταλέντο» του, για να φέρει υπερκέρδος στην εταιρεία και να κρατά ικανοποιημένους τους μετόχους και τους εργαζόμενους. Η ιδέα των ταλέντων στηρίχτηκε τόσο από θεωρητικούς γκουρού της διοίκησης επιχειρήσεων, όσο και από συμβούλους.

Ο επιχειρηματικός ηγέτης δεν είναι ένας απλός μάνατζερ. Δε φέρνει σε πέρας τους στόχους που του δίδονται, αλλά θέτει ο ίδιος νέους και διαρκώς πιο προκλητικούς στόχους. Ο ηγέτης δεν αποδέχεται τα υπάρχοντα οργανωσιακά όρια, αλλά τα επαναπροσδιορίζει για να μετασχηματίζει διαρκώς τον οργανισμό. Δεν κάνει λάθη, έχει την κατάλληλη συμπεριφορά που ταιριάζει σε κάθε κατάσταση, γνωρίζει και διαχειρίζεται τα συναισθήματά του, καθώς και τα συναισθήματα των άλλων. Ο ιδανικός ηγέτης προβλέπει κρίσεις, προετοιμάζεται για τη βέλτιστη αντιμετώπιση προβλημάτων και ,τελικά, τα επιλύει. Καταφέρνει να κρατά πάντα τους μετόχους και τους εργαζόμενους της επιχείρησης ευχαριστημένους.

Αυτό το ιδανικό μοντέλο υπερανθρώπου-ηγέτη, ασφαλώς, αποτελεί πηγή μεγάλης πίεσης, άγχους και διαρκούς αβεβαιότητας για τα νέα στελέχη. Αποδεικνύεται ακόμη ότι οδηγεί σε ναρκισσιστές-ηγέτες που ενδιαφέρονται πολύ περισσότερο για την προσωπική τους εικόνα, τη διαρκή διατήρηση του status τους, την επιβολή της προσωπικής τους άποψης παρά της συλλογικής και την υλοποίηση των προσωπικών φιλοδοξιών τους.

Αυτού του τύπου οι ηγέτες παρουσιάζουν αδυναμία στο να θέτουν ρεαλιστικούς και βραχυπρόθεσμους στόχους, να αντιλαμβάνονται την ανάγκη δημιουργίας, αλλά και διατήρησης συλλογικής κουλτούρας, την προσαρμογή ενός ρεαλιστικού οράματός τους στις δυναμικά εξελισσόμενες ανάγκες της αγοράς, την ανάγκη επικοινωνίας  του οράματός τους στους εργαζόμενους και την εναρμόνισή τους με αυτό, την παραδοχή λαθών, την ουσιαστική μάθηση από αυτά, την παρακίνηση και ενδυνάμωση του ανθρώπινου δυναμικού της επιχείρησης, την ανάγκη ηθικής συμπεριφοράς και την έμφαση σε αξίες, παρά τη συγκάλυψη σκανδάλων. Απέκτησαν μεγάλη δύναμη οι επιχειρηματικοί ηγέτες χωρίς να ξέρουν πώς να τη διαχειριστούν.

Το ζητούμενο έγινε η διατήρηση της προσωπικής τους ιδανικής εικόνας, αλλά αυτό τους απομάκρυνε ουσιαστικά από τους ανθρώπους που διοικούν και έχασαν την επαφή μαζί τους. Προσαρμόστηκαν τέλεια στο ρόλο που τους ζητήθηκε και τυφλωμένοι από την εσωτερική αλαζονεία και την εξωτερική πίεση κατέληξαν να αποδίδουν αυτόν το ρόλο προς τους μετόχους και εργαζόμενους, κρύβοντας κάτω από το χαλί οποιαδήποτε αρνητική πληροφορία, αποτυχημένη προσπάθεια, σκάνδαλο ή λάθος κίνηση.

Οι πολλαπλές φούσκες, λοιπόν, που έσκασαν εν μέσω οικονομικής κρίσης και αποκάλυψαν χρυσά αγόρια, αποκάλυψαν ταυτόχρονα και τις αδυναμίες αυτή της θεωρητικής προσέγγισης των ιδανικών ηγετών. Αναμφίβολα, οι ηγέτες πρέπει να έχουν χαρίσματα και ικανότητες, δεν είναι όμως το ζητούμενο ούτε είναι εφικτό να είναι τέλειοι και αλάνθαστοι, λένε τώρα οι θεωρητικοί. Ο ηγέτης είναι μπροστά, όχι πάνω, από τους άλλους και υπό αυτήν την έννοια δεν πρέπει να παρουσιάζεται σαν σταρ ή γκουρού. Αντίστοιχα, δεν πρέπει να παρουσιάζεται σαν αλάνθαστος.

Στον κόσμο της αβεβαιότητας και των γρήγορων αλλαγών δεν είναι ρεαλιστικό να περιμένουμε από έναν άνθρωπο την ιδανική συμπεριφορά σε κάθε κατάσταση. Επομένως, οι υπάρχουσες θεωρίες και μοντέλα πρέπει να εξεταστούν κριτικά και να αναπτυχθούν πιθανά καινούριες προσεγγίσεις στο θέμα της ηγεσίας.

Επανεμφάνιση ηθικών αξιών
Η ηγεσία δεν είναι μια ατομική προσπάθεια, όπως αναγνωρίζεται μέχρι τώρα. Αντιθέτως, αποτελεί συλλογικό αγώνα, κάποιος αναλαμβάνει να οργανώσει και να οδηγήσει προς επίτευξη. Η συζήτηση τώρα, προσανατολίζεται στην ανάγκη να επιστρέψουμε σε ηθική συμπεριφορά, σε αρχές και αξίες. Και ποιες πρέπει να είναι οι αξίες ενός ηγέτη σε αυτό το ταξίδι; Οι παλαιότερες θεωρίες έθεταν στο κέντρο την ακεραιότητα ως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό ενός ηγέτη. Σε κάθε περίπτωση είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό που εκτιμούν όσοι ακολουθούν έναν ηγέτη. Η αυθεντικότητα, η ειλικρινής προσέγγιση μιας κατάστασης, η διάθεση κατανόησης διαφόρων παραμέτρων, η μάθηση μέσα από λάθη, είναι παράγοντες που μπορεί να ενισχύσουν την εμπιστοσύνη των άλλων προς τον ηγέτη, όπως αναγνωρίζεται. Αναμένεται από τον «αρχηγό» να μπορεί να καθορίσει τι είναι λάθος και τι σωστό.

Πλέον, όμως, ο ρόλος των υπολοίπων αναβαθμίζεται, καθώς θα πρέπει να έχουν τη δύναμη να μπορούν να ελέγχουν τον ηγέτη και αν χρειάζεται να τον αντικαθιστούν. Προτείνεται, πλέον, από ειδικούς η διαδικασία ελέγχου του ηγέτη να είναι θεσμοθετημένη, ουσιαστική και διαρκής. Βέβαια, η εφαρμογή ελέγχων εμπεριέχει τον κίνδυνο να καταπνίξει κάθε προσπάθεια δημιουργικότητας και αυθορμητισμού, οπότε μοιάζει να δημιουργείται ένα νοητικό αδιέξοδο.

Κριτήρια Καταλληλότητας
Η επιλογή του σωστού ηγέτη δε γίνεται με κριτήρια τελειότητας, αλλά καταλληλότητας. Κατάλληλος παρουσιάζεται πλέον ο ηγέτης του οποίου οι αρχές και οι στόχοι εναρμονίζονται με τις αρχές και τους στόχους της επιχείρησης. Αν, λοιπόν, μια επιχείρηση ενδιαφέρεται να επιβάλλει ηθική συμπεριφορά, θα πρέπει να το κάνει μέρος της κουλτούρας της και να το επικοινωνεί προς όλες τις κατευθύνσεις έμπρακτα. Τα όρια και οι διαδικασίες που θέτει η επιχείρηση θα πρέπει να αφορούν όλες και όλους και να μην μπορεί κανείς να τα ξεπερνά, λένε τώρα οι θεωρητικοί. Αρκεί να σκεφτεί κάποιος τι μηνύματα περνάει η συμπεριφορά ενός ηγέτη που δεν εναρμονίζεται με τις αξίες και τις διαδικασίες μιας επιχείρησης.

Επίσης, τι μηνύματα περνάει η πολύ υψηλή αμοιβή ενός ηγέτη ή η παροχή ενός μεγάλου μπόνους, όταν την ίδια στιγμή οι αμοιβές των υπολοίπων παραμένουν χαμηλές ή σταθερές.

Η συμπεριφορά ενός ηγέτη που διέπεται από αρχές και αξίες είναι ανάμεσα σε άλλα και ζήτημα παιδείας. Εδώ, ο ρόλος των business schools αναδεικνύεται πολύ σημαντικός, ώστε να διαμορφώθουν ικανά στελέχη, αλλά και να διαπαιδαγωγήσουν ανθρώπους που μπορούν να φέρουν σε πέρας συλλογικούς στόχους και όχι μόνο να εξυπηρετήσουν τις προσωπικές φιλοδοξίες τους.